Kaarten weerspiegelen onderliggende machtsverhoudingen. Dat weet onderzoeker Jochem Kootstra als geen ander: hij onderzoekt hoe digitale countermapping wereldwijd kan worden ingezet om onderbelichte groepen een stem te geven. Hij doet al zo’n twee jaar onderzoek naar dit onderwerp en is onlangs gestart met zijn promotieonderzoek aan UvA, naast zijn werk als docent-onderzoeker aan de Hogeschool van Amsterdam.

Sturende invloed

Wat Kootstra betreft is de recente aandacht voor fouten in de meest gebruikte wereldkaart natuurlijk een goede zaak. Maar er mag wat de onderzoeker betreft nog wel meer aandacht komen voor de sturende invloed van (digitale) kaarten. En in het bijzonder voor Google Maps, dat ongelijkheid verder vergroot. ‘We maken ons druk over Instagram, Facebook en Google als commerciële, manipulatieve platforms’, zegt Kootstra. ‘Dat is Google Maps ook allemaal, maar daar hebben we het niet over.’

Mercator-projectie

Ten eerste is Google Maps ook gebaseerd op de veelbesproken ‘Mercator-projectie’ van de 16^e eeuw, de wereldkaart die ook bekend is uit de Grote Bosatlas. Dit is een foutieve kaart, gekeken naar het formaat van de landen en continenten. Zo is Afrika in realiteit twee keer zo groot als Rusland (en groter dan Canada, de VS en China samen).

Daarmee stuurt deze projectie ons wereldbeeld: het bevestigt historische machtsverhoudingen, waarin Westerse landen zichzelf als centrum van de wereld zagen. Kootstra: ‘Kaarten fungeerden zo niet alleen als navigatie-instrumenten, maar ook als machtsmiddelen die een bepaalde orde, hiërarchie en denkwijze legitimeerden.’

Ongelijkheden versterkt door Google Maps

Wel is de Mercator-projectie een efficiënte en effectieve kaart, zegt Kootstra, bedoeld voor navigatie, Ditzelfde geldt voor het erop gebaseerde Google Maps: de app geeft duidelijk weer hoe je van A naar B reist, en is daarom handig voor gebruikers. Maar Google Maps is geen objectieve weergave van de wereld - er zit een duidelijk commercieel belang achter de applicatie. ‘Maps versterkt het ecosysteem van Google, dat gericht is op winst. Ons zoek- en locatiegedrag wordt gebruikt om betalende partners beter in beeld te brengen, en om advertenties te verkopen.’

Hoe meer zoekopdrachten, hoe prominenter op de kaart

Publieke organisaties en kleine, lokale bedrijven zijn dus minder zichtbaar dan commerciële partijen, waardoor ze ook minder snel gevonden worden. Ditzelfde verschil treedt op bij toeristische hotspots: deze krijgen veel recensies, foto’s en updates, waardoor ze levendig en betrouwbaar ogen, terwijl de weergave van minder welvarende wijken vaak leeg of verouderd blijft.

Intussen versterken data en algoritmes dit proces: hoe meer digitale interactie en zoekopdrachten er rond een plek of merknaam zijn, hoe prominenter die verschijnt op de kaart. Minder interactie betekent minder zichtbaarheid. Kootstra: ‘Een lokaal koffietentje dat al jaren zwoegt kan hierdoor vrijwel onzichtbaar zijn, terwijl de nieuwe Starbucks om de hoek meteen bovenaan verschijnt wanneer jij naar koffie zoekt.’

Donkere routes vermijden

Die ‘vertekende’ weergave hangt ook samen met de manier waarop Google Maps ontworpen is: alles draait om efficiëntie, met name voor auto’s. ‘Routes worden geoptimaliseerd voor automobilisten, maar nauwelijks voor voetgangers, fietsers of mensen met een beperking. Dit creëert ongelijkheid in toegankelijkheid.’

En efficiëntie is niet altijd wat je als gebruiker nodig hebt. ‘Misschien wil je juist de groenste route fietsen, of de optie hebben om routes met donkere steegjes en buurten te vermijden. Maps houdt daar nu geen rekening mee.’

Diaspora van Yezidi’s

In zijn promotie-onderzoek richt Kootstra zich op de vraag hoe gemarginaliseerde gemeenschappen countermapping kunnen benutten voor sociale verandering en rechtvaardigheid. Wanneer is het wel succesvol, wanneer niet?

Daarvoor neemt hij drie casestudy's onder de loep. Ten eerste de Ruptured Atlas, een digitale kaart die de diaspora zichtbaar maakt van Yezidi's, na de genocide op deze gemeenschap in Irak. ‘Deze kaart wordt ingezet om deze genocide, die deels is genegeerd, toch alsnog visueel zichtbaar te maken.’ Zo zijn de kaarten van Ruptured Atlas gebruikt om het huisvestingsbeleid in Irak en het migratiebeleid in het Verenigd Koninkrijk te wijzigen.

Zichtbaar maken wat er gebeurt in Gaza

Ten tweede onderzoekt Kootstra het project Forensic Architecture in Gaza. Middels drones en geavanceerde, digitale tools proberen onderzoekers in dit geval zichtbaar te maken wat er gebeurt. Deze kaarten zijn bij het Internationaal Gerechtshof gepresenteerd als visueel bewijs om claims van oorlogsmisdaden te onderbouwen.

Tot slot bestudeert Kootstra het Anti-Eviction Mapping Project – een countermapping-project in de VS dat onterechte uithuisplaatsingen toont, met hulp van onder meer datawetenschappers. Met de inzichten uit de casestudy's gaat Kootstra vervolgens een countermapping-initiatief (interventie-studie) opzetten rond gentrificatie in Amsterdam Noord. ‘Deze initiatieven laten zien dat countermapping onderbelichte groepen en verhalen kan versterken, en zo bijdraagt aan empowerment en rechtvaardigheid’,  zegt Kootstra. ‘Er is echter meer onderzoek nodig om te begrijpen hoe die impact duurzaam kan worden.’

Bron: HvA