Ruim zestig jaar na de start van de beweging is fair trade niet meer weg te denken uit het consumentenlandschap. Wat ooit begon als een reeks kleinschalige, lokale initiatieven, is uitgegroeid tot een wereldwijde beweging met internationaal opererende organisaties. ‘Wat fair trade zo bijzonder maakt, is dat het tot de dag van vandaag actief is en wereldwijd impact heeft gehad’,  zegt Van Dam. ‘Het heeft voor veel mensen iets betekend, en er is tastbare verandering gerealiseerd. Kijk bijvoorbeeld naar de omzet van fairtradeproducten: het is misschien een klein aandeel van de wereldhandel, maar de meeste sociale bewegingen kunnen alleen maar dromen van zo’n blijvende aanwezigheid.’

Volgens Van Dam is het succes deels te danken aan de manier waarop fair trade een groot mondiaal probleem weet terug te brengen naar het alledaagse leven van consumenten. ‘Het benadert die hele grote vraag over hoe handel eerlijker gemaakt kan worden, vanuit het alledaagse – zoals koffie. Hierdoor is het ook makkelijker om mensen betrokken te houden en kun je ook heel pragmatisch te werk gaan.’

Internationaal

Waar zijn eerdere boek Wereldverbeteraars de Nederlandse context centraal stelde, richt hij zich nu op een transnationaal perspectief.

'Tijdens het schrijven van Wereldverbeteraars had ik ontzettend veel materiaal verzameld dat ik daar niet in kwijt kon,’ vertelt Van Dam. ‘Toen ik op congressen merkte dat er behoefte was aan een internationale benadering, besloot ik dat materiaal alsnog te gebruiken in een nieuw boek.’

In Fair Trade verschuift de focus van de Nederlandse situatie naar de internationale dimensie van de beweging. ‘In mijn eerste boek vroeg ik me af waarom juist in Nederland zoveel fairtrade-initiatieven ontstonden,’ zegt Van Dam. ‘Inmiddels zou ik die vraag omdraaien: wat maakt het dat deze initiatieven zich zo makkelijk over de wereld konden verspreiden?’

Wake-up call

Het antwoord ligt volgens hem in de globalisering die zich over de hele wereld voltrok. ‘Vanaf de jaren ’50 de handelsstromen enorm toenamen en dat met name consumptiegoederen als koffie, rietsuiker en chocola in enorme hoeveelheden over de wereld werden verscheept. Tegelijkertijd verdwenen de koloniale verhoudingen en ontstond er de discussie over hoe de wereldhandel eerlijker georganiseerd kon worden, met name voor het mondiale zuiden.’

In de eerste instantie werd dit mondiaal aangepakt en verscheen het op de agenda van de Verenigde Naties, waar een resolutie werd aangenomen om de wereldhandel eerlijker te maken. Ondanks verwoede pogingen om dit via topconferenties te regelen, weigerde het Noorden water bij de wijn te doen. ‘Dit was voor veel mensen een wake-upcall. Ze zagen dat het in de internationale politiek niet lukte en besloten in hun eigen landen actie te voeren en politieke druk op te bouwen. In de jaren ’60 ontstonden daarom heel veel lokale initiatieven om meer bewustzijn voor het onderwerp te creëren.’

Rechtvaardigheid

Dit bewustzijn ging volgens Van Dam hand in hand met de overtuiging van de activisten om niet alleen te strijden voor eerlijke economische verhoudingen, maar voor meer rechtvaardigheid in het algemeen. ‘Ik begon het boek te schrijven met het idee dat het over internationale economie en fair trade zou gaan. Naarmate ik er verder mee bezig ging, kwam ik er steeds meer achter dat het de activisten om veel meer ging. Duurzaamheid en de manier waarop er met de natuur wordt omgesprongen speelden voor hen ook een grote rol.’

Als voorbeeld noemt Van Dam de verkoop van gerecycled toiletpapier door lokale wereldwinkelgroepjes in de jaren ’70 en ‘80. ‘Indertijd was dit nergens te krijgen, maar deze groepen vonden het een belangrijke bijdrage aan een betere wereld en besloten het daarom te verkopen. Vanuit het perspectief van Noord-Zuidverhoudingen sloot het niet direct aan, maar voor deze groepen was het heel vanzelfsprekend, net zoals dat ze zich makkelijk aansloten bij milieu- of antikernbewapeningsacties. Als historici zijn we geneigd om groepen te scheiden, maar uit mijn onderzoek blijkt dat er juist heel veel overlap is tussen al deze bewegingen.’

Van koffie tot kleding

Naarmate de beweging groeide, breidde fair trade zich uit van enkele producten en protestacties naar nieuwe actievormen en producten zoals kleding. Die verbreding bracht nieuwe uitdagingen met zich mee, legt Van Dam uit. ‘Tijdens het schrijven van het boek werd het me duidelijk dat het soort product ook de grenzen bepaalt voor wat voor soort activisme mogelijk is. De handelsketen van koffie is vrij overzichtelijk, maar bij kleding is dat een heel ander verhaal. Voordat een T-shirt is gemaakt, doorloopt het textiel tal van stappen en al die arbeidsomstandigheden zijn een stuk moeilijker te controleren. Activisme rondom kleding moet zich daarom heel anders organiseren dan andere producten.’

Tegelijkertijd veranderde ook de inhoudelijke focus van de beweging. Waar in de beginperiode vooral sociaaleconomische rechtvaardigheid centraal stond, groeide vanaf de jaren ’80 en ’90 het besef dat ook milieukwesties onlosmakelijk verbonden zijn met eerlijke handel. ‘Eerder was het idee dat mensen eerlijk behandeld moesten worden in de economie en dat de planeet daar niet het slachtoffer van mocht worden. Tegenwoordig is het idee dat we iets aan het klimaat moeten doen, maar dat mensen daar niet het slachtoffer van mogen worden.’