Het internet begon nog zo onschuldig aan het begin van de jaren negentig. Het was een vrijplaats waar iedereen onbelemmerd ideeën, meningen en zelfs goederen kon uitwisselen. Totdat de grote internetbedrijven als Facebook, Amazon en Twitter met dit ideaal aan de haal gingen.

En nu houden deze platforms niet alleen de gebruikers, maar zelfs hele samenleving in gijzeling. Daarom moeten we dit publieke domein op het internet heroveren op big tech. Dat is in het kort de boodschap van het nieuwe boek van hoogleraar Kunst en Netwerkcultuur Geert Lovink. 

Dat heroveren zal voor een groot deel ook letterlijk zijn. Van conglomeraten als Meta, het moederbedrijf van onder meer Facebook, Instagram en Whatsapp, tot de fysieke infrastructuur als de datacentra van Google of de geprivatiseerde internetkabels op de zeebodem – het moet allemaal ontmanteld worden. Dat zal niet makkelijk zijn, weet ook internetonderzoeker Lovink. 'Maar het moet, voordat het te laat is.'

Ondanks de bij vlagen alarmerende boodschap leest Stuck on the platform als een trein. Het staat vol puntige observaties en prikkelende oneliners die als memes fungeren en als strooigoed door het boek staan. Zoals 'Being popular on Twitter is like being popular at the mental hospital'. Of 'Quitting is a strength, not a weakness'. Een van de eerste zinnen in het boek is zelfs de huisregel 1 van de zelfhulpgroep Anonieme Alcoholisten: ‘Wij geven toe dat we machteloos zijn – en dat ons leven oncontroleerbaar is geworden.’

Is het zo erg met ons gesteld, dat wij letterlijk verslaafd zijn aan de platforms?
'Niet iedereen natuurlijk; sociale media blijken vooral ontwrichtend voor de leeftijdscategorie van 18 tot 30, en dan met name vrouwen. Dat is relatief de grootste groep van de wereldbevolking. Als velen van hen lijden aan stress, angststoornissen, verwrongen zelfbeeld of zelfs depressie, is dat zeer zorgwekkend. Ook omdat bij personen in de vormende jaren deze klachten blijvend kunnen worden. Bij mannen is de problematiek geëxternaliseerd en ook agressiever. Die leven zich uit in trolling, shaming en pure haat. Als sociale media niet de oorzaak van deze problematiek zijn, dan toch zeker de aanjager ervan.'

Maar we zitten vast – stuck dus – op de platforms. Waarom eigenlijk?
'De techreuzen bouwen vernuftig instrumenten in, waardoor we zo lang en zo vaak mogelijk op hun platforms verblijven. Op Facebook kun je bijvoorbeeld alleen beperkt positieve emoties uiten, als een opgestoken duim of een hug. Dus zijn mensen alsnog bezorgd of ze wel genoeg volgers of likes hebben. Tegelijkertijd is gecancelled worden inmiddels een existentiële angst en zijn algoritmes zo geprogrammeerd dat juist negatieve berichten het meest zichtbaar zijn. Dat raakt aan primitieve emoties. Het vreemde is dat er voor de collectieve uitwassen van sociale media – denk aan dataleks, privacy-inbreuk of de vergaande cancelcultuur – veel maatschappelijke aandacht is, maar voor deze psychologische effecten op het individu nog maar nauwelijks.'

Welke rol zouden platforms moeten spelen in de ‘Samenleving 5.0’*, het toekomstideaal waarin niet langer technologie, maar de mens centraal staat?
'Alternatieve sociale media, die in dienst staan van de samenleving in plaats van een beursgenoteerd bedrijf, kunnen zeer waardevol zijn. Van elk platform zouden we daarom moeten kijken wat een positieve functionaliteit is en dat vervolgens ombouwen tot iets wat algemeen nut heeft. Het feit dat we heel snel met mensen in contact kunnen komen, dat willen we graag behouden. Vervolgens kan de mogelijkheid om scenes, groepen, netwerken en gemeenschappen te vormen verder worden uitgebouwd. Dit zal het ontstaan van sociale bewegingen sterk bevorderen. De huidige platforms willen dat helemaal niet, dat mensen zelfs iets opzetten waar deze bedrijven geen invloed op hebben.

Ook kunnen we nieuwe functies aan deze publieke platforms toevoegen, zoals de mogelijkheid om invloed uit te oefenen op de inrichting van dat platform maar misschien ook wel op de fysieke leefomgeving, bijvoorbeeld een sportclub maar misschien ook wel in de buurt. Zulke collectieve besluitvorming is een taboe in Silicon Valley. Daar willen ze alleen maar aan je verdienen. Dus misschien moeten de gebruikers van deze nieuwe openbare platforms ook zelf kunnen ruilen en verkopen.'

Hoe moeten die platforms dan worden georganiseerd?
'Dat zullen we gaan uitvinden met elkaar. We staan immers pas aan het begin van deze bewustwording. Maar dat gaat in elk geval niet in Den Haag gebeuren. Nederland heeft een slechte trackrecord als het gaat om het faciliteren van big tech. De hoop is eerder gevestigd op Brussel. Want ook onafhankelijke organisaties als Bits Of Freedom hebben het verschil nog niet kunnen maken door hun nadruk op individuele databescherming. Maar er zijn er ook mensen die zeggen dat het hele internet moet worden gedecentraliseerd. Daarvoor zou dan een nieuwe fysieke infrastructuur moeten worden aangelegd. Want de datacentra en zelfs kabels zijn ook in handen van de grote bedrijven.

Valt er nog wel wat te kiezen, kun je dan afvragen? Dat is op dit moment nog niet duidelijk. Juist daarom moeten we nu gaan nadenken over alternatieven voor de bestaande sociale media. Waarom zou zo’n vrij en toegankelijk socialemediaplatform niet een basisvoorwaarde zijn voor een samenleving? Net zoals we ook water en energie collectief regelen.'

Een van de puntige oneliners in uw boek is: We don’t need platforms, we need protocols. Is dat niet gewoon de oplossing?
'Er is helaas niet één oplossing. Het platformprobleem is bovendien verweven met veel andere, vaak nog urgentere problemen, zoals sociale ongelijkheid, geopolitieke instabiliteit en zelfs de stikstof- en klimaatcrisis. Maar juist daarom moeten we de bestaande platforms reguleren of beter nog: met een alternatief komen. Ze kunnen een communicatiemiddel worden om tot oplossingen van die andere crises te komen. Het aanpassen van protocollen waaraan platforms moeten voldoen is dan ook een cruciale stap naar de samenleving 5.0. Eén ding is zeker: het anders inrichten van het internet – en platforms in het bijzonder – is gelukkig geen onmogelijke opgave en niet te vergelijken met de veel grotere uitdagingen, zoals energietransitie of het verdwijnen van economische ongelijkheid.'

* Zie: Samenleving 5.0