Met een Marie Skłodowska-Curie Action Fellowship kon Sibgatullina haar onderzoek naar de beweging van Europeanen die zich tot de islam bekeren aanvangen. Haar thuisuniversiteit is de Universiteit van Amsterdam; daarnaast voert ze een deel van haar onderzoek uit bij de George Washington University.

‘Toen ik het onderzoek begon, verwachtte ik een heel marginale beweging aan te treffen, maar het bleek veel groter dan ik dacht’, vertelt Sibgatullina. Haar eerste bevindingen duiden er ook op dat dit niet alleen een recente ontwikkeling is. ‘De eerste bekeerlingen die ik ken, bekeerden zich al in de jaren 60. Hun familie is inmiddels al tweede generatie moslim.’

180 graden gedraaid

Joram van Klaveren, de voormalig rechterhand van Geert Wilders, was in zijn tijd bij de PVV zeer kritisch op de islam. In 2018 bekeerde hij zich tot het islamitisch geloof. Sibgatullina: ‘Alle media presenteerden hem als anti-islamitisch en racistisch, en nu was hij opeens zelf moslim geworden. Mijn vraag is dan: klopt dat wel, is hij echt 180 graden gedraaid?’

Het voorval stond niet op zichzelf: Sibgatullina ontdekte dat een conservatief, rechts gedachtegoed vaker aanleiding is voor affiniteit met de islam. ‘Voor mij leek dat op het eerste gezicht een paradox: dit zijn juist mensen die niet willen dat culturen met elkaar mengen, die voor de superioriteit van de Europese beschaving pleiten. Het leek me onlogisch dat zij dan voor de islam zouden kiezen.’

Labels

Deze ontdekking leidde een interessant, maar ingewikkeld onderzoek in. ‘Je moet altijd voorzichtig zijn met de labels “rechts” en “links”, want soms zijn opvattingen cultureel gezien eerder rechts maar economisch meer links, of andersom. Daarom zijn labels als “populistisch” of “extreemrechts” niet precies genoeg, en eerder afleidend dan een toevoeging’, vertelt de onderzoeker.

‘Rechts is best een brede term. Je hebt de extreemrechtse tak, met mensen die echt gevaarlijk zijn voor de samenleving, maar het kan ook slaan op conservatieve waarden zoals een traditionele rolverdeling tussen man en vrouw.’

Aantrekkingskracht

‘Een ander voorbeeld van de aantrekkingskracht van de islam ligt op het gebied van economie. Sommige bekeerlingen vinden dat in de moderne westerse samenleving het bankensysteem te veel macht heeft gekregen en dat de islam kan helpen om die macht te beteugelen’, vertelt ze. ‘Hoge rente wordt in veel moslimgemeenschappen als woeker beschouwd. Bekeerlingen stellen dat het westerse economische systeem dit islamitische principe moet overnemen om uitbuiting en oneerlijke verdeling van rijkdom te voorkomen.’

De jonge generatie bekeerlingen probeert een Europese versie van de islam te vinden, legt Sibgatullina uit. ‘Zij zijn zeker niet links, het is nog steeds not done om bijvoorbeeld vrouwelijke imams aan te stellen, maar ze zetten zich wel af tegen de meer radicale stromingen zoals het salafisme. Zij proberen de islam in Europese cultuur, levensstijl en waarden in te passen.’

Niet alle Europese bekeerlingen zijn in te delen in dezelfde groep. ‘Europeanen die zich hebben bekeerd en zich bij ISIS hebben aangesloten vormen weer een totaal andere groep: zij komen vaak uit economisch en sociaal achtergestelde groepen. De groep die ik onderzoek is juist deel van de hogere middenklasse. De overeenkomst tussen de verschillende groepen is kritiek op de maatschappij, maar ze bieden verschillende oplossingen voor huidige problemen.’

Popularisatie

‘Het idee dat moslims geassimileerd of onzichtbaar moeten worden in de samenleving zorgt voor veel sociale spanningen en leidt ons in een verkeerde richting', stelt Sibgatullina. ‘De projecten uit de jaren 2000 om een liberale Europese islam te definiëren hebben vandaag de dag plaatsgemaakt voor het gesprek over hoe de islam gematigd conservatief kan zijn. De Europese bekeerlingen dragen daaraan bij.’

‘Een discussie die op dit moment speelt, is dat moslims geen binding zouden hebben met Europa, dat ze geestelijk nog met het Midden-Oosten verbonden zijn. Bekeerlingen praten en schrijven over het feit dat moslims niet alleen veel geschiedenis in Europa hebben, maar ook hebben bijgedragen aan de ontwikkeling ervan. Hun stem wordt sneller geaccepteerd, onder andere omdat het westerse mensen zijn met een Europees uiterlijk.’

Sibgatullina ziet dat het debat over de islam in Europa, weliswaar langzaam, aan het veranderen is. Niet in de laatste plaats omdat Europese moslims, vooral degenen die op het continent zijn geboren, steeds meer deelnemer worden aan het publieke debat over belangrijke sociale en politieke kwesties. ‘Om een voorbeeld te geven: in Nederland is nu een initiatief gestart — Het Nederlands Moslim Archief — om de geschiedenis van de islam in Nederland in kaart te brengen. Voor mij is dat een duidelijk teken dat de Nederlandse maatschappij stappen maakt om moslims als onmiskenbare deelgenoten te erkennen in de vroegere en toekomstige ontwikkelingen van Europa.'